دژوار کرماشان :
بەڵووچکێ یۆ جە نەتەوەکا جۆگرافیا وەرکەوتوو دڵێراسەینێ کە پسۆ کوردەکا بەینوو چن دەۆڵەتانە بەشێ کریەنێ و پسۆ نەتەوەی چێر دەسە هۆرزوو نیشتشا چەنی کریۆ . جە سەردەموو سەفەوی، قاجاڕ، پەهلەوی و کۆماری ئیسلامیچ فرەتەرین زۆڵم وەرانوەروو بەڵووچەکا کریان .
بەڵووچێ سەروو یەرێ دەۆڵەت نەتەوا پسۆ ئێران ، پاکستان و ئەفغانستان بەشێ کریەنێ . فرەو خەڵکەکەیچشا بە بۆنەو زۆڵم و ستەمێ کە وەنەشا کریان جە وەڵاتا عەرەبیەکا خەلیجی و ئەرووپای ژیوا . بەڵووچ یۆ جە نەتەوە ئاریائیەکان کە بە زوانوو بەڵووچی قسێ کەرا . زوانوو بەڵووچی چن زاراوێ جیاوازێ پسۆ ، ی “ڕەخشانی (بادینی)، مەکرانی، کیچی (سلێمانی)، سەراوانی، پەنجگوری، لەتونی و سەرحەدی” و …، کە جە ئێرانەنە جە پارێزگاکا بەڵووچستان، هۆرمۆزگان و کرمان جە پاکێستان جە ویڵایەتەکا بەڵووچستان، پەنجاب و سندی هەر پاسە جە ئەفغانستان جە ویڵایەتوو نیمڕۆزی ژیوا .
وەڵات و زوانوو بەڵووچەکا :
وەڵاتوو بەڵووچا گنۆ سەرنیشتوو دەریاو عۆمانی ، وەرنیشتوو پاکستانی ، پانیشتوو ئەفغانستانی و وەرکەوتوو ئیرانی .بەشی فرەو گەورەو وەڵاتوو بەڵووچا گنۆ پاکستان . پەێ لوای جیاوازێ سەروو ریشەو بەڵووچەکا هەن . فرەو تاریخ نوویسەکا پسۆ نەتەوێوە بەڵووچەکا مژناسا . فرەو جارەکاچ رۆژهەڵات ناسەکێ ڵکەشا دێنێ بە هندیەکاوە . ئبن حقۆڵ کە کوردا( نێسیبین) و جە بەخداد جە ئەدێ بیەن جە کتێبەکەشەنە بە نامێ “صورة الارض” باسوو ئانەیشە کەردەن کە بەڵووچەکێ کوردێنی . هەر پاسە یاقوت حەمەوی جوگرافی زانوو کوردی جە کتێب و وێش بە نامێ “مُعجم‌البُلداننویستەنش کە (بلوص) نامێ تیرێوە جە کوردانێ کە سەردەمانی جە مابەینوو پارێزگاکا فارسی و کرمانی ژیوێنی کە پەنەشا واتەن بەڵووچستان . هەر پاسە ئەنساری دیمەشقی جە کتێب و “نخبة الدهر فی عجائب البر و البحر” مارۆوە کە جە کەشەکا ‘قفس’ و ‘بارز’ خەلکێوە فرە ژیوا کە بنەرەتسا کوردێنێ .
هەر پاسە سەروو زوانوو کوردی و بەڵووچی ‘عەبدوڵا ناسری’ نویسکاری ئێرانی نویستەنش کە : “زوانوو کوردی و بەڵووچی جە یۆی نزیکێنێ و فرەو کەلیمەکاشا جە یۆی مشا و بەڵووچەکێ خاستەر جە کوردی یاوانە . هەر پاسە جلوو بەرگیچشا پسۆ کوردان . فرەو بەڵووچەکاچ وێشا بە کوردێ منیارە ، پەرچەمەو کۆنەو بەڵووچەکا پسۆ کوردا جە یەرێ ڕەنگا ( سوور، زەرد و سۆز ) نەخشیان . کە جە ساڵەو ١٩٩٦ حزبێ بە نامێ حزبوو نەتەوەیی بەڵووچستانی بە ڕابەری سەردار ئەختەر مەنگاڵی مەرزیانەرە و پەرچەمەکێشا پسۆ پەرچەموو رۆژئاواو کوردستانینە . ئەژماروو بەڵووچەکا بە بۆنەو نەبیەو ڕاوەبەری وێشا تا ئیسە بە ئاشکرا دیار نیا ، بەلام بە پەێ لواو فرەو سیاسیە بەڵووچەکا ، بەڵووچەکێ بە نزیکەو ٣٠ سی مڵیۆن کەسا ئەژمار کریا . ( https://pakvoter.org/balochistan-national-party-mengal-bnp-m/ )
جە پاکستان :
وەڵایەتوو بەڵووچستانی کە گەورەتەرین وەڵایەتوو پاکستانی و ٤٤٪ خاکوو ئا وەڵاتەیشە گێرتەنەرە ناوەندەکەش شاروو کوێتەین. بەڵووچستان جە ساڵەو ١٨٧١ جە لاو ئنگلیسیەکاوە جە ڕاو کەسایەتییە بە نامێ “گوڵدسمیت” کە دماجار بە رێکەوتنامەو گۆڵدسمیتی نامێش بەرکەردە ، جە دەورەو ناسردین شاو قاجاری بەڵووچستان جە ئیرانی جیا کریاوە . چا وەختە تا ئاڕۆ بوڵووچستان کریان بە یەرێ بەشێ و دوێ بەشێچ کەوتەن سەروو دەوڵەتەکا ئەفغانستانی و پاکستانی . بە پاو ئامارەکا دەوڵەتوو پاکستانی جە ساڵەو ٢٠١٧ نزیکەو ٢٥ مڵیۆن بەڵووچێ جە وڵایەتەکا بەڵووچستانی ، پەنجان و سندی ژیوا . سەڕەراو ئانەیە کە وەڵاتوو بەڵووچەکا یۆ جە وەڵاتە دۆڵەمەندەکا جیهانیا ، بەلام بە بۆنەو داگیرکاری و چێردەسەئیشا یۆ جە هەژارتەرین نەتەوەکا ئارۆ جیهانینی .
ئێران و ئەفغانستان :
فرەو بەڵووچەکا ئیرانی جە پارێزگاکا هۆرمۆزگان ، بەڵووچستان و خۆراسانی ژیوا . ئەژماروو بەڵووچەکا ئیرانی نزیکەو ٥ تا ٨ مڵیۆنان. بەڵووچێ جە ئێرانەنە خرابتەرین ئاژەو ژیوایشا هەن و جە لاو دەسەڵاتیوە فرەتەرین زۆڵمشا وەنە کریۆ . بە جۆرێ کە فرەو ئا خەلکەیە کە جە دەگاکانە ژیوا هێشتا هیچ شناسنامێوەێشا نیا . بە تایبەت پێشا نیا کە نامێ بەڵووچییە هۆرچنا پەێ زارۆڵەکاشاوە . بەڵووچەکێ ئەفغانستانی کە ئاژمارشا نزیکەو یەرێ مڵیۆنان جە ویڵایەتوو نیمڕۆزوی ژیوا . پسۆ ئێرانی دەوڵەتوو ئەفغانستانی جەفرەو مافەکا بێ بەشێش کەردێنی و چنها جارێ چێروو نامێ جیاوازێ فرەو چاڵاکا مەدەنی و سیاسییشا گیریەنێ .
سەرهسەرهۆرداکا بەڵووچەکا :
بەڵووچەکێ جە سەدەکا ١٥ زائیینی جە وەرانوەروو ئیمپراتووری هندووستان و سەفەوی وێشا رێکوستەن و سەرهۆردائیشا بیەن . داخوازی بەڵووچەکا وێڕاوەبەری بیەن پەێ خەلکوو بەڵووچی .جە دماو ئانەی کە هندووستان جە لاو بریتانیائیەکاوە داگیر کریان ، خەلکو بەڵووچی جە وەرانوەروو ئنگلیسیەکا سەرهۆردای و دەنگی نارازی بیەیشا بەرز کەردەنەوە و پەێ ماوەیویچ وێڕاوەبەری وێشا بیەن . کە دماجار ئنگڵیسیەکێ خیانەتشا پەنە کەردێنێ و کەسانێ فرێشا کۆم کۆشت کەردێنێ .
هەر پاسە جە سەردەموو قاجارەکا چن جارێ دژوو دەسەڵاتی سەرهۆردایشا بیەن . بە نامدارتەرین سەرهۆردایشا بە ڕابەری “سەعید خانی کورد” و دمائیچ کورەکەش بە نامێ “مەدەد خانی کورد” بیەن . بە جۆرێ کە پێ ماوێوە وێشا هەرێموو وێشا بەردەن ڕاوە . دماجار جە لاو دەسەڵاتو قاجاری ١٤ جە سەرکردەکا بەڵووچی پەێ ئایر کپی و هەر پاسە رێکەوتەی ئاشتیانە پەێ قەڵاو ئێرانشاری دەعوەت کریا کە جە دماو گێڵایشاوە جە نیمەو ڕاینە گنا کەمینەو دەسەڵاتدارا قاجاری و گردی کۆشا . ئینەیچ بەرگێ تەرا جە خیانەتوو دەسەڵاتی ئێرانی جە وەرانوەروو گەڵا ئێرانی .
جە سەردەموو شاو ئێرانی جە ساڵەو ١٩٥٠ کەسایەتی بەڵووچ بە نامێ “داد شاە” یا ‘میر داد شاە’ جە وەرانوەروو مۆداخڵەو ئنگلیسیەکا جە کاروو باروو ئێرانینە دژ و شاە و ئێرانی سەرهۆردای رێکوزا . بە جۆرێ کە جە یۆ جە جنگەکانە فرۆکێوە حکوومەتی وزارە وار. داد شاە چن جارێ بە گرووپێ ٤٠ کەسی هجوومش بەردەن سەروو ناوەندەکا ئنگلیسی جە بەڵووچستانەنە و چنها کەسایەتییە ئنگلیسییە کە ئامانجشا بە چێردەسە کەردەو خەلکوو بەڵووچی بیەن ، کۆشتێنێ . دما جار شاە و ئێرانی جە ڕاو چنها کەساوە بە پیڵانێ داد شاە و براکەیش پەێ قسە کەردەی سەروو داواکاری بەڵووچەکا دەعوەت کەرۆ ، وەختێ داد شاە و براکەش یاوا یاگێ گڵێرەو بیەکەی تەقەشا وەنە کریۆ و کۆشیا .
جە سەردەموو جمهووری ئیسڵامی بەڵووچەکێ فرەتەر جە جارانی تووشوو بێ حەداڵەتی و زۆڵمی باوە . فرەو چالاکا مەدەنی و سیاسی بەڵووچەکا کە جە زینانەکا زەمانەو ساواکی حۆکم دریەنێ ، جە ماوەو دەسەڵاتوو جمهووری ئیسڵامیچ سزای قۆرستەرششا سەرەنە سەپنا . زۆڵم و ستەموو جمهووری ئیسڵامی پاسەش کەرد کە بەڵووچەکێ سەرەراو داواکاری دینیەکاشا ، داواو بیەو هەرێمێ ئازاد و سەر بەوێشا بۆ . پەێ یاوای پی ئامانجا بە چنها جارێ سەرهۆردایشا رێکوستەن . نامدارتەرین گرووپ و بەڵووچەکا کە جە ماوەو دە ساڵێ ویەردە تا بە ئاڕۆ بە شێوەو چەکداری جە وەرانوەروو ستەموو جمهووری ئیسڵامیوە سەرهۆردایش دەس پەنە کەردەن ، گرووپ و “جند الاسلام” بە ڕابەری “عەبدولمالک ڕیگی” بیەن کە جە ساڵەو ٢٠٠٩ بە پیڵانگێڵنای و فێڵێ جە ئاسمانوو ئێرانی بڕفانیا و دمایی جە قەنارە دریا . جە دماو قەنارەداو ریگی گرووپێ تەر بە نامێ “جیش العدل” ی درێژە بە چاڵاکیەکا خەلکوو بەڵووچی جە وەرانوەروو جمهووری ئیسڵامی مذۆ . دما سەرهۆرداو بەڵووچەکا ئێرانی جە مانگی ویەردەنە بیەن کە نزیکەو ١٦ کۆڵبەرێ جە لاو هێزە چەکدارەکا ئێرانی کۆشیە . کۆشتەو کۆڵبەرا بی بە هۆ بەرز بیەیۆ دەنگوو نارازیەکا بەڵووچی و بە ماوەو چن ڕوا فرەو شارو دەگایەکا جە هێزەکا رژیمی چۆڵ کریا .
یاگێ باسینە کە ئێران و پاکستان چێروو نامێ ئەمنیەتوو مەرزەکاشا رێکەوتنامەی تایبەتشا بە تەسلیم کەردەیۆ چالاکا بەڵووچی بە یۆترینی هەن . جە ماوەو چن ساڵی ویەردەینە چنها چاڵاکی سیاسی و مەدەنییە بەڵووچێ جە لاو پاکستانی تەسلیموو ئیرانی کریەنێوە .
