٧٦ ساڵۍ جەی وەرتەر، جە مەهاباد (پێشەوا قازی موحەمەد)ی یەکەمین سەرککۆمارو کوردستانی و هەر دوۍ یاوەرێش (حەمەحوسێن خانی سەیف قازی و ئەبولقاسم سەدر قازی) جە دمای تێکشیەی و وڕای کۆماری، جە چوارچرا جەدار دریۍ.
وەر جە ٧٦ ساڵۍ جە سەرسەبای ١٠و نەورۆزو ساڵەو ١٣٢٦ی وەرەتاوی وەرانوەر بە (٣٠/۰۳/١٩٤٧)ی پێشەوا (قازی موحەمەد) یەکەمین سەرکۆکۆمارو کوردستانی و هەر دوێ یاوەرێش جەنەراڵ (حەمەحوسێن خانی سەیف قازی) وەزیرو جەنگی و مامۆزاو پێشەوای و (ئەبولقاسم سەدر قازی) نمایندەو مەهابادی جە خولو ۱٤مینو پارلەمانو ئێرانی و براو پێشەوای جە مەیڎانو چوارچرای جە دلێڕاسی شارو مەهاباد-یەنە جەدار دریۍ.
“تۆمەتە بێبنەماکۍ دژ بە قازییەکان”
-خیانەتی نیشتمانیی
-جیاییوازی و پارچەکەردەی ئێرانی
-دروستکەدەی دەوڵەتی سەربەوۍ کوردی
-ئاوردەی و پەلکێشکەردەی هێزو بێگانەی
-بازرگانی جەنی ڕووسیای، بەتایبەتی بارزگانی نەوتێ بەبێ ئاگاردای تارانی
-هۆردای ئاڵاو کوردستانی و ئەرەگێرتەی ئاڵاو ئێرانی
-ونەدای پوڵی و سکێ تایبەتۍ بە کۆمارو کوردستانی
-دروستکەردەی نەخشەو کوردستانی گەورەی و لکنای بەشێو جە خاکو ئێرانی بە نەخشەکەیەوە
-ئاوردەی هێز و لایەنی کوردی نائێرانی پەی مەهابادی
ئینۍ گرنگتەرین ئا تۆمەتۍ بێنۍ کە دریۍ پاڵو قازییەکان و بیۍ بایسو جەدارداکەیشان.
“دادگاکەشان نمایشیی بێنە”
سەرەڕاو ئانەیە قازی موحەمەد و یاوەرەکێش جە دادگانە سەرجەم تۆمەتەکێشان ڕەتۍ کەردێوە، بەڵام چونکە دادگا، دادگایێوی نمایشیی بێنە و وەڵتەر سەبارەت قازییەکان بڕیاری یەکلاکریاوە دژشان دریابۍ، ڕەت کەردەکەی سودش نەبی و جەدردای سەپنیا سەرشارە.
بە پاو زانیارییەکان، جە دمای تانەدای جە بڕیارەکەی، پێشەوا قازی موحەمەد ۱٤ سەعاتۍ پەیاپەی وێش و یاوەرەکۍ و کۆمار و خەڵکو کوردستانیش پارێزنۍ. بەڵام هەرپاسە کە ئاماژەش پنە دری، چوون دادگایی کەردەکەی نمایشی و ڕووکەشانە بۍ و دوور بێ جە دادگەری، پارێزنامەکەو پێشەوا قازی هیچش چنە سەوز نەبی و هیچ کاریگەریێوش سەرو بڕیارو دادگای نەکەرد.
“ڤیەرەکۍ مەهابادی و ئەرەمەرزنارەی کۆمارو کوردستانی”
جە ڕێککەفتو ۲ ڕابەندانو ساڵەو ۲٦٤٦ی کوردی، بەرابەر بە ١٣٢٥ی وەرەتاوی و ۲۲ ژانویەو ١٩٤٦ی کرستیانی، جە شارو مەهاباد-ی سەر بە وەراسان (ڕۆژهەڵات)و کوردستانی ڤییەرێوی مێژوویی گرنگ پەی کوردی و کوردستانی ڕووەشدا. جە ئا ڕێککەوتەنە بە مەڕاسیمێوی شکۆدار یەکەمین کۆمارو کوردستانی مەرزنیارە.
جە مەڕاسیمەکەنە کەسایەتیێ سەرجەم بەشەکۍ کوردستانی گەورەی ئامادێ بێنێ، کە جە میانشانە کەسایەتیێوی دیار و نامی بەشدار بێ. ئا کەسایەتیە پێشەوا قازی موحەمەد بێ کە پیشەش قازی (دادوەر) بێنە و جە مەهاباد، موکریان و هەرێمەکەنە کەسێوی ئەشناسیا و وەشەویس بۍ.
جە مەڕاسیمەکەنە پێشەوا سۆگەندی یاساییش وارد و پێسەو یەکەمین سەرۆککۆمارو کوردستانی دەستنیشان کریا. هاموەخت کابینەو حکومەتی کە سەرۆکوەزیران و 13 وەزیرۍ جەوێش گێرێنە مەرزنیارە کە نامۍ وەزیرەکانو کابینەکەی بە ئی جۆرەنە:
سەرۆکوەزیران/ حاجی بابە شێخ
وەزیرو جەنگی/ سەیفی قازی
وەزیرو دلێۋێیی/ محەممەد ئەمین موعینی
وەزیرو ئابووری و دەرامەتی/ ئەحمەد ئیلاھی
وەزیرو پۆست و تەلەگرافی/ کەریمی ئەحمەدیان
وەزیرو فەرھەنگی/ مەنافی کەریمی
وەزیرو ئەرەیاونای (تەبلیغات)ی/ سەدیقی حەیدەری
وەزیرو کاری/ خەلیلی خوسرەو
وەزیرو بازرگانی (تیجارەت)ی/ حاجی مەستەفای داودی
وەزیرو وەرزێڕی (کشتوکاڵ)ی/ مەحموودی وەلی زادە
وەزیرو ڕێ/ ئیسماعیلی ئیلخانی زادە
وەزیرو تەندروستی (بیھداری)/ سەیید محەمەدی ئەیوبیان
وەزیرو (موشاویر)ی/ عەبدولرەحمانی ئیلخانی زادە
وەزیرو دادی/ مەلا حوسێنی مەجدی
“هۆکارەکۍ ئەرەمەرزیای کۆماری”
ئەرەمەرزیای کۆماری زادەو بارودۆخ و ڤییەرەکانو سەروبەندو جەنگی جیهانی دووەمی و ناکۆکیەکۍ ئێرانی و شورەوەی (سۆڤیەت)ی و چێر بە چێر و نهێنی پەشتیوانی ڕەزا شای جە هلتەری و ئەڵمانیای نازی جەلایێوە و شورەوی و بەڕیتانیا-ئەمەریکای جەلایێ تەرەوە و ئەرەگێرتەی بەشێوی فرەو ئێرانی جە لایەنو شورەوی و بەریتانیایەوە بێ. جمیەرو ئازادی کوردیچ سودش جە بارودۆخەکەی هۆرگێرت و بە پەشتیوانی ڕاستە ڕاستەو شورەوی. کۆمارو کوردستانیش مەرزنارە.
هەڵبەتە وەڵەتەر جە ۱۹٤۱نە، چێرو کاریگەری ئا بارودۆخەیەنە و ئەرەگێرتەی سەرنیشتو ئێرانی جەلاو شورەوی و پانیشتو ئا وڵاتەیە جەلاو بەرتانیایەوە، جە ناوچەکۍ سەرنیشتو وەراسانو کوردستانیەنە ئاخێز و سەرهۆردای جەماوەری کریابێ و ناوچەکۍ سەقز، موکریان، ورمێ و شکاک-نشینەکێ ئازادۍ کریۍ بێنۍ و ئانەیچە بۆشایی ئیداریی و سیاسیش ونە کەوتەبێوە. جە ئا وەخت و سەردەمەنە چەنڎین پارتۍ و سازیۍ سیاسیۍ، ڕۆشنوێریۍ و ئەدەبیۍ کوردیۍ مەرزیێبێنێرە. چێرو کاریگەری ئانەیەنە، جە سەرجەم بەشەکۍ کوردستانیەوە کەسایەتیۍ سیاسیۍ، ڕۆشنویریۍ، سەرۆک هۆزۍ و هاموڵاتیۍ نەتەوەییۍ ڕووەشان نیێبۍ مەهابادی و دەوروبەریش. هەر ئانەیچە تا ڕادێوە هۆکارۍ بێنۍ پەی گەشە و چەکەرەکەردەی فکری نەتەوەیی و دەرنجام بییەبێ بە زەمینەسازێوی گرنگ پەی دورستبییەی کۆمارو کوردستانی.
“کۆمار، هەنگامۍ فرە گرنگۍ و پڕشنگدارێش نیۍ”
کۆمارو کوردستانی سەڕەڕاو کەمی تەمەنیش کە کەمتەربێ جە ۱ ساڵی، بەڵام جە سەرجەم بوارەکانە چوون: یەکێتی نەتەوەیی، حکومەت و دەسەڵاتداری، ئیداریی، سەربازیی، ڕۆژچنامەگەری و ڕادوین (ڕادیۆ) و یاونەریی، مافەکێ ژەنۍ، زارۆڵان، ڕۆشنویری و وێژە، وانای و پەروەردەی کوردی، فکری نەتەوەیی، پێوەرە ژیوای گەلان و کۆمەڵایەتیە-نە هەنگامۍ فرە گرنگۍ و پڕشنگدارێش نیۍ، بە جۆرەێوە تا بە ئارۆچ کورد شانازیشان پۆوە مکەرۆنە.
” هۆکارۍ بەرییۍ بیۍ مایەو تێکشیەی کۆماری”
هەر چەنی بارودۆخی هەرێمیی و میاندەوڵەتیی هۆکار بۍ پەی ئەرەمەرزنای کۆماری، هەر پاسێچە بی هۆکار پەی کۆتایی ئامای و وڕایچش. جە ۲٦و ئادارو ۱۹٤٦ی چێرو فشارو ئەمەریکا، بەریتانیا و ئەورووپایەنە، ڕووسیا چەنی ئێرانی ڕێککەوت و بڕیارشدا جە کوردستان و ئازەربایجان هێزەکاو وێش بکێشۆنەوە. جە دەرنجامو ئانەیەنە، جە ۱۹٤۷/۰۲/۱۷یەنە، هێزەکۍ ئێرانی مەهاباد-شان گێرتەراوە و کۆمارو کوردستانی دماییش پنە ئوما و شۆنیشەرە جە ۳۱و ئادارو هەمان ساڵۍ پێشەوا قازی موحمەد، سەرۆکۆمار، جەنەراڵ موحمەد حوسێن سەیفی وەزیرو جەنگی و ئەبولقاسم سەدی قازی نمایندەو مەهابادی جە خولو ۱٤مینو پارلەمانو ئێرانی جە چوارچرا جەدار دریۍ و هەمان ڕۆچ تەرمەکێشان جە مەزارگەو مەلا جامی ئەسپەردۍ کریێ.
“تێکشیەی کۆماری هۆکارۍ دلینێچش بێنۍ”
وڕای و تێکشیەی کۆماری، سەرەڕاو هۆکارە بەرییەکان، هۆکارۍ دلینیێچش بێنۍ کە ئینۍ گرنگتەرینێشانێ:
-بڕیارنەدای بەی فراوانکەردەی سنورەکۍ کۆماری تا سەرجەم ناوچەکۍ وەراسانو کوردستانی بێگێرۆنەوە و کۆمارێوی رووبەر گەورەتەر بمەرزنیۆرە.
-نەبیەی یەکڕیزی و یەکدەنگی و پەرتەوازەیی دلێ یانەو کوردیەنە.
-زاڵبییەی هزری خێڵەکیی و عەشیرەتیی و بەرژەوەندوازی تاکەکەسیی،
سەرو هزری نەتەوەیی و بەرژەوەندیی نەتەوەییەرە.
-بڕیارنەدای پەی مدرامانی و ڕووبەڕووبییەی دوژمنی و زوو تەسلیم بییەی و پەشتی نەبەستەی بە ئیرادەی زاتیی و گەلی.
-فرە بوارێنە وێ وابەستەکەردەی بە کۆمارو ئازەربایجانی.
-جە پەیوەندییە دبلۆماسییەکانە نەشارەزایی و کەم ئاوردەی. بەسەندەکەردەی ئا پەیوەندیەیە تەنها چەنی سۆڤیەتی و دلێ سۆڤیەتیچەنە تەنها چەنی کۆمارو ئازەربایجانی. هامکات دروستنەکەردەی پەیوەندی دبلۆماسی چەنی وڵاتە زلهێزەکانو ئا سەردەمەیە.
بەڵام سەرڕاو گرد و کەم و کوڵییەکان، کۆمار و پێشەوا و یاوەرەکێش لاپەڕۍ زەڕینۍ و پڕشنگدارێشان جە مێژوو کورد و کوردستانیەنە تۆمارۍ کەردێنۍ و تا بەئارۆچ بە شکۆداری و ڕێزەوە کورد یادشان مەکریۆنەوە و نامێشان بەشانازییەوە مەبرۆنە و یاد و ویرەوەریشان هەمیشە بە زینڎەیی بازۆنەوە.
کورد چ ئەزموونێش جە کۆمار، پێشەوای و جەداردای قازییەکان هۆرگێرتەن؟
سەرەڕاو دەربازبییەی ٧٦ ساڵان سەرو وڕای کۆمارو کوردستانی و جەداردای پێشەوا قازی موحەمەدی و یاوەراکانشەرە، پرسیارێ گرنگە و گەوهەرییە یادگەو کوردییەن هێشتای بێوەڵام مەنێنەوە! پریسارەکێ ئانێنە ئایا کورد چ ئەزموونێش جە کۆماری و پێشەوای و جەداردای پێشەوای و یاوەرەکانش هۆرگێرتەن؟ ئەگەر هۆرشگێرتەن بەرهەمەکەش چێشەن؟ ئەگەر هۆرشنەگێرتەن هۆکارەکەش چێشەن؟
هەڵبەتە نمەکریۆن بواچیۆن، کورد و جەمیەرەکەش هیچ ئەزموون و سودێش جە کۆماری و پێشەوای و جەداردای قازییەکان هۆرنەگێرتەن، بەڵام گرفتی سەرەکی ئانەکە کار و پەیجۆر سەرش نەکریان و پێسەو پنەوازی و گرنگی ئاڤییەریە و ئا قۆناخەیەنەۋانیانەوە و لکە نەدریانەوە بە ئارۆیەوە. هاموەخت نەتاویان دەستکەوتۍ و شانازییەکۍ ئاسەردەمەیە بکریانۍ بە بناغە پەی قۆناخەکۍ دمای کۆماری و جەداردای پێشەوا قازی و تەنانەت ئی سەردەمەیە. بەتایبەتی ئازمونێوی گرنگ کە جە کۆمارەنە بەشێوازێوی هێقم و پتەو ڕەنگش دابێوە کە یەکێتی نەتەوەییەن، جە دمای وڕای کۆماری و تا بە ئارۆ نەکریان بە ئامیان و بناغەو کۆشای. سەرەڕاو سەرجەم هەوڵۍ و تەقەلاکۍ جمیەرو ئازادی کوردستانی بە ڕابەرایەتی (پەکەکە)ی و پێشەنگایەتیی ڕابە ئاپۆی، بەڵام دیسان جە بوراو یەکێتیی نەتەوەییەنە کورد هیشتای کەمش ئاوردەن! هەڵبەتە هامتەریب چەنی هەوڵۍ و تەقەلاکۍ پەکەکەی و ڕابەر ئاپۆی، هێزگەلێ کوردیێۍ هەنێ کە جە ڕواڵەتەنە وێشان بە میراتگێرۍ کۆماری و پێشەوا قازی محەمەدی مزانانۍ. بەڵام بەشێوازی سیستەماتیک هەوڵۍ و تەقەلاکێشان پەی دووبارەنەبییەی ئازمونو کۆماری و کۆشای پێشەوا قازی وستێنۍگەڕ و گەرەکشانە پارچەگەرایی و ناوچەگەرایی یاگۍ یەکێتیی نەتەوەیی و نیشتمانیی بگێرانێوە. هەڵبەت ئانەیچە هۆکارێش هەنۍ کە گرنگتەریێشان ئەوەخولیایەن دەورو سیاسەتو دوژمنانو کوردستانی، بەرژەوەندی حزبیی و کەسیی و بنەماڵەیەکانە.
بێگومان تا لایەنە کوردییەکۍ ئا بارودۆخەیە دەرباز نەکەرانێ، هەرگیز نمەکریۆن بواچیۆن کە کورد میراتگێر و ئەزمونگێر کۆمارو کوردستانی و کۆشای پێشەوا قازی محەمەد-یەن.
شارەزۍ بارودۆخو کۆماری و کۆشای پێشەوا قازی محەمەدی ئینۍ جە ئا باوەڕەنە کە ئەگەر کورد جە ویەردەنە کۆمارو کوردستانی و کۆشای قازی و دەستکەوتۍ و شانازییەکێ ئاسەردەمەیەشە بەبنەما بگرتێنۍ، هەرگیز گرفتارو کۆمەڵۍ کێشۍ و کۆمەڵکوشیۍ و شکستێ نەبێوە و ئارۆ جە بارودۆخۍ فرە خاستەر و پەڕ دەسکەوتێ و سەقامگیرتەرەنە بێنە و ئەگەرش فرە بێنە کە ئارۆ فرێوە جە مافەکانو وێش بەدەس وستێبیێنۍ و ئا پەرتەوازەیی و بێسەوبەرییە کە ئارۆ کورد و پارتۍ و لایەنەکێش ئینێ دلێشەنە، وجودش نەبیۍ.
شارەزاکێ جەخت مەکەرانێوە، کە ئیسێچ دێر نییەن و پەی دووبارە و چەندین بارە نەبییەی نەهامەتیەکۍ کودی، پنەوازی هەن تا کۆمارو کوردستانی و کۆشای پێشەوا قازی و دەستکەوتۍ و شانازییەکۍ ئاسەردەمەیە بە بنەما بگێریانۍ و هەڵۍ و خەتاکۍ ویەردەی دووبارۍ نەکریانێوە. گرد لایێ و پێوەرە ئەرک و وەرپەرسیاری تاریخی وێش وەراوەر بە گەلی و نیشتمانی بەجا باوەرۆنە.
ئۆجالان و کۆمارو کوردستانی
کۆمارو کوردستانی سەرەڕاو ئانەی کە خاوەن گرنگییەن پەی کوردی، هامکات جە ئەرەمەرزنایش تا بە ئارۆچ یاگۍ شانازین پەیشان. پەیوەستش هەزاران وتارۍ و شیعرۍ و دەیان کتێبۍ و کتێبچێ نویستێنۍ و جە بارەشەوە پەیجۆرۍ و هۆرسەنگنایۍ جۆراوجۆرێش پەی کریێنۍ. جە ئی چوارچوەنە ڕێبەر عەبدوڵا ئۆجالان هۆرسەنگنای گرنگش کەردەن.. ئۆجالان واتەنش: پنەوازەن کورد ئەزموونو کۆمارو کوردستان بپارێزیۆنە و پارێزگاریش ونە بکەرۆنە.
ئۆجالان جە پارێزنامەکەشەنە بەنامۍ ”کورد دلۍ هاڕای کلتوریەنە“ قوڵ و ورد هۆرسەنگناییش پەی خەبات و کۆشای وەراسان (ڕۆژهەڵات)و کوردستانی کەردەن و نۋیستەنش: “ئەزمونو کۆماری بە پێشاهەنگی پێشەوا قازی موحەمەد-ی و گەلی وڵاتپارێزی، چەی ئانەی کە ئەزمونێوی سەرکەوتەبۍ، بەڵام نەتاواش وێش جە ڤییەرەکۍ ئا ڕۆزگارەیە ڕزگار بکەرۆنە. ساڵەو ١٩٣٧یەنە فاشیزمی چەرمەی تورکی و فاشیزمو ڕەزا پەهلەوی پێورە پەیمانو (سەعدئاباد)یشان ئیمزا کەرد کە هامشێوەو پەیمانو قەسر شیرینی بێ کە ئامانجی سەرەکی پەیمانەکەی دلێنەبەردەی کوردی و بەشکەردەیش بێ”.
کۆمار وەرم و خەیاڵو کوردی بۍ
ڕێبەر ئاپۆ وەر جە ئانەی کە گەلەکۆمەی میاندەوڵەتی دژش ئەنجام بدریۆن، جە سوریا بە ئی جۆرە باسش جە کۆماری کەردەبێ: “کۆمارو کوردستانی وەرم و خەیاڵو کوردی بێ. ڕاستەن هەلومەرجێ و ڤییەرە دلێویێ و بەرەکیەکێ دەرفەتشان بە کۆماری نەڎا زیاتەر جە ١١ مانگێ بەردەوام ببۆنە، بەڵام سەرەڕاو ئانەیە سەرجەم کارێ و کەردەکێ کۆماری پەی ئێمە بنەڕەت و بنەمانێ و جە ئارۆچەنە بە بنەماشان مەگێرمێنە و ئازموونو کۆماری مۆدێلێوەن کە مەتاوۆنە ئەنجامێ فرێ بپێکۆنە و سودش چنە هۆربگێرمێنە”.
کۆمار ڕۆحیەتو وڵاتپارێزی و نیشمانپەروەریش خۆڵقنا
ئۆجالان جە بەشێ تەر جە هۆرسەنگنایەکانشەنە سەبارەت بە کۆماری واتەنش: “ئەزموونو کۆماری دلێ کوردیەنە ڕۆحیەتو وڵاتپارێزی و نیشمانپەروەریش خۆڵقنا. پەوکی هەرگیز نمەتاومێنە کۆماری جە یاد بکەرمێ. هەرگیزچ ڕاست نییەن وەرو ئانەیە تەمەنش 11 مانگێ و 20ڕوێ بییەن، کەم بایەخانە باس جە کۆماری بکریۆن و بواچمێنە؛ کۆمار وەختێوی کەمەنە ئاوما و لوا. چونکە جە ئەرەمەرزنای و ڕاوەبەردەی و پارێزنای کۆماریەنە کوردێ هەر چوار بەشێ کوردستانی بەشدارێ بێنێ و کەس باس جە پارچەگەرایی نەکەرێ و گرد کەس و لایێش یاونێ-بێنێ هەنتری و سەرجەم چوون یەک تیم مەکۆشێنێ”.
کۆمار سیستمێوی دیمۆکراتی بێ
ڕێبەر ئۆجالان جە شەیکەردەی و هۆرسەنگنای کۆماریەنە، کۆمارش بە مۆدێلێوی دیموکراتی و نەتەوەیی بەنامێ کەردەن و ئاشکراش کەردەن: “کۆمارو کوردستانی جە سەرەتاشەوە تا دماییش، مۆدێل و سیستمێوی دیمۆکراتی بێ کە بە هیچ کەس و لایەنێ ڕاش نەڎا تا وێش بسەپنۆن ملشەرە. ئانەیچە یەکەم جار بێ دلێ کوردیەنە ڕووە بڎۆنە”.
ئەزمونو کۆماری گەورەن
ڕێبەر عەبدوڵا ئۆجالان دەستنیشانش کەردەن: “پنەوازەن ئەزمونو کۆمارو کوردستانی گەورە تەماشا بکریۆنە و بپارێزیۆنە و هامکات کار پەی سەروستەیش بکریۆنە. نمەبۆ ئەزموونەکەیش بە کەم بوینیۆنە، چونکە کۆمار و ئەزموونەکەش مێژوو و شەرفمانە و جە ڕاشەوە مەتاومێنە یەکێتیی، یەکڕێزی، دیمۆکراتی و وڵاتپارێزی وێمان هێقم و پتەو بکەرمێنە”.
