مەحمود خان ئا کەسەبیٛ هەکە بە سمیٛ ئەسپەکاش و ڕمیٛ دەسو جەنگاوەرەکاش ئا مەرزیٛشە پاشیٛلیٛ کەردیٛ هەکە داگیرکەرا وەڵاتی کیٛشتیٛبیٛنیٛ.
کوڵە باسێوە بارەو مەحمود خانو دزڵییٛ و سەردەمەکەیشۆ
هەرچی وچیوٙ بارەو مەحمود خانو دزڵییٛوە هەڵای کەما و نمەتاومیٛ حەقو ویٛش بدەیمیٛ پەنە وەلێم ئیٛمە هەکە قەرارما ئانەن پوختێوە وزمیٛ ڕووە ئیٛتر گلەییٛما ناستیٛنیٛ سەرو ویٛماوە و چیٛگەنە ئەشوٙم کەم پیٛسە دەلاقێوە تەماشە کریوٙ هەکە ڕوەو فرەیرە کریوٙوە.
مەحمود خان ئا کەسەبیٛ هەکە بە سمیٛ ئەسپەکاش و ڕمیٛ دەسو جەنگاوەرەکاش ئا مەرزیٛشە پاشیٛلیٛ کەردیٛ هەکە داگیرکەرا وەڵاتی کیٛشتیٛبیٛنیٛ.
مەحمود خان ساڵەو ١٨٧٠ ی عیسایینە دەگاو دزڵییٛنە و دلیٛ یانێوە خاندانینە جە ئەڎێ بیەن
مەحمود خان کوڕو عەزیز خان کوڕو بارام بەگین، ئەڎایچش کناچیٛ حەسەن سان کوڕو حەمە سوڵتانو شەمیانینە، ئی حەسەن سانە ساڵەو ١٢٨٤ کوٙچی بە فیتو موعتەمەدولدەولەی کوشیان چونکە ملش نەڎان پەنە.
دەگاو دزڵییٛچ گنوٙ دیمو وەرکەوتو کەشو داڵانی و سەرو مەرزو ئیسەو میانو ئیٛرانی و ئیٛراقی و دیمو ئیٛراقیۆ دەگاو زەڵمی نزیکتەرین دەگانە جە دزڵییٛوە.
مەحمود خان ژیوایشەنە شش ژەنیش ئاردیٛنیٛ و جە گردو ژەنەکاش ١١ کوڕیٛ و ٦ کناچیٛش بییٛنیٛ
سەرەتاو ساڵەو ١٩٤٦ عیسایینە حکومەتو حەمەڕەزا شای داواو وات و واچی کەروٙ جە مەحمود خانی و خانیچ وەرو پەروٙشیش پەی ئاوەدانی وەڵاتی ملوٙ سەردەمو داواکیٛ دەوڵەتو ئیٛرانیۆ و کەلو مڵەوەردیٛ چەنی ئەفسەرێوە ئیٛرانی نیشوٙرە، پیٛسەو کسمو داگیرکەرا ئا جارەیچە بە خیانەت خان زەهروارد کریوٙ و دمای گیٛڵایشۆ دیمو ئیٛراقیرە، دمای دە ڕوا بە کاریگەریی زەهرەکەی وەفات کەروٙنە و دەگاو هانەوقوڵی ئەسپەردەو خاکی کریوٙ و ئیسە مەزارش حەر ئینا بەرزایێوە پەشتەو دەگاو هانەو قوڵیۆ. (١)
دمای مەردەی عەزیز خانی تاتەیش مەحمود خان، ساڵەو ١٩٠١ عیسایی (٢) خانایەتی دزڵییٛ و شەمیانیش گیٛرتەن دەس و پەی ئانەی ڕاوەبەردەی قەڵەمڕەوەکەیشەنە سەرکەوتە بوٙ ئەنجومەنێوە ڕاویٛژکاریش دروس کەردەن هەکە جە حەوت کەسا خیٛزیان، سەردەسەو ئەنجومەنەکەی نامیٛش قیٛخا زوٙراب بیەن، ئەندامەکیٛچش قیٛخاو چنڎ دەگێوە و فەرماندە سەربازیەکیٛ و مەڵێوە بییٛنیٛ
چا ماوەنە چنڎ جارێوە سپاو ئیٛرانی تەپش کوان سەرو خانی و سنورەکاش و خانیچ ڕوەشانە مدرانۆ و جەنگش چەنی کەردیٛنیٛ، هەرپاسە مەحمود خان پەیوەندی خاسش بیەن چەنی کەسایەتیەکا سەردەمەکەیش و وەختو پەنەوازینە لوان سەردەمو بەشەکا تەرو وەڵاتیۆ، پیٛسەو لوایش سەردەمو سلیٛمانی و شیٛخ مەحمودی بەرزنجی و لوایش سەردەمو حەمەڕەشید خانو بانەی و سەردار ڕەشیدی ئەردەڵانی و سمکوٙی شکاکیۆ، پەیوەندیچش چەنی شیٛخ نەجمەدینو بیاریٛ و سەی محەمەدی جەباری گەرم بیەن، هەروەرەنە ئی پەیوەندیە پەرەش سانان هەتا یاوان ئاستو بەستەی پەیمانێوە و وەراوەرو هەڵمەتەو داگیرکارە بیانیا و هەرپاسە وەراوەرو دەوڵەتو ئیٛرانینە پەشتەو هەنترینیشا گیٛرتیٛنە.(٣)
لەشکەرو مەحمود خانی و تفەنگچییەکیٛش جەنگ دژو ڕوسە داگیرکارانە بەشداریی چالاکانەشا کەردەن
ساڵەو ١٩٤٣ چەنی مەڵڵا مسەفاو بەرزانی ماوێوە پیٛوە دەسبەسەریٛ بییٛنیٛ و بە تەقەلا و یاردەی و چەمساقی شیٛخ لەتیف کوڕو شیٛخ مەحمودی هەردویشا ڕوانەو ناوچەو ویٛشا کرێنیٛوە.
خان وەرو چەنەئامایی و کاریگەرییش ناوچەکەنە هەمیشە زوەو چەمو داگیرکارا وەڵاتی بیەن و چا پیٛناوەنە مەحمود خان ناوچەکەش و جەنگاوەرەکیٛش و خەڵکو سنورەکەیچش سەرەمڕە قوربانیشا دان، تەنیا پیٛسەو نمونێوە مەحمود خان ویٛش چنڎ جاریٛ و پەی ماوەو چنڎها ساڵ و مانگا زیندانەکا : هندستان، کەرکوک، سنە، قەسرەو قاجاری، ڕومادی، سلیٛمانی، بەغداینە زیندانی کریان. بارەو جوامیٛریی و کەسایەتی مەحمود خانیۆ فرە وچیان، چیٛگەنە پیٛسەو نمونێوە ویرەوەریێوە د.موکەڕەم تاڵەبانی هورگیٛڵنمیٛ سەرو زوانی هەورامی، ئی ویرەوەریە وەختێ نویسیان خانو دزڵییٛ ماوەو هەشت ساڵا زیندانو ئینگلیزەکانە شارو کەرکوکینە دەسبەسەر بیەن، دکتور موکەڕەم تاڵەبانی بنویس و سیاسەتوان ویرەوەریێوە زیرەکانەنە هەکە ژمارە ٥٣ گوٙڤارو ڕەنگینیٛنە ساڵەو ١٩٩٣وەڵاو کریانۆ، چیٛرو نامنیشانو – مەحمود خانو دزڵییٛم چەنی ئەژناسا – ویٛنەو ئا حاڵ و هەوایما پەی کیٛشوٙ هەکە ماوەو ئا چنڎ ساڵەیە خانش چەنە زیندانەنە بیەن، تاڵەبانی نویستەنش : (چواردیوارو بەندیخانەی پاسەشە بە مەحمود خانی کەردەبیٛ هەکە بەیانی هەتا ویٛرەگا چەم بڕوٙنە بەرە ئاسنینەکەو بەندیخانەکەیش بەشکوم یوٙ هەواڵێوە ژەن و زاڕوٙڵەکاش یاونوٙ لاش، وەلێم گرد ڕوێوە بە دڵی مەڕیاوە ویٛرەگانە گیٛڵیٛوە سەرو یاگە شڕەکیٛش و سەرە نییٛوە، جە ڕاسینە نائومیٛدی و بیٛکەسی و کەمدەسی پاسە کەرا بە بنیاڎمی ڕوێ بەندیخانەیش بە ساڵێوە وەنە ویەروٙ.
وەلێم ئەشوٙم خانیچ پیٛسەو بەندیەکا تەری گرد ڕوێ خەتێوە بڎوٙ دیوارە چڵکنەکەو زینڎانەکەیش هەتا یاووٙ دویٛ هەزاریٛ و هەشت سەڎ و هەشتا ڕویٛ.
ویٛرەگانە خان لەگانەکەیش هورگیٛریٛ و پەی دەسوستەی چەمچە شورباوە ناپوختەکیٛ بەنڎیخانەی چەنی بەندیەکا تەری ڕیز بەسیٛ و تفێوە پیٛسەو تفەکەو کیسراو مەدائینی کەریٛ بەختەو ویٛش و شوٙرباوەکیٛ هورقوٙڕنیٛ.
هەشت ساڵیٛ تەمامیا وەلێم زوڵم و ستەم دەرهەقو خانو دزڵییٛ نەتەمامیا و سەرزەمینو هەورامانی ئەو خانی قەڎەغەبیٛ
ڕوٙ ئازاد بیەیش وەرو بەرەو بەندیخانەینە مەحمود خان سەرەش بەرز کەردۆ و چەمش کەوت بە قەڵاو کەرکوکی، پیٛسەو فلیمێوە سینەمایی ئا ڕوٙشە ئاماوە وەروچەما هەکە کەلو گوٙیژەیۆ ویٛش و لەشکرەکەش سەرەشا زنی و دیێ پەی دلیٛ شارو سلیٛمانی داگیرکریای و چا وەختەنە سەدان تفەنگچییٛ پەسەک پوٙشیٛ چەمەڕێ فەرمانەو ئاڎی کەریٛنیٛ و سەدان ئەسپیٛ سمکوٙڵانی کەریٛنیٛ پەی هەڵمەت بەردەی و ڕزگارکەردەی شارو سلیٛمانی دڵگیری.
چاوەختەنە شنە وێوە داش دلیٛچەماش و هوشش ئاماوە ویٛشەرە و تاسیٛ بەردۆ و زاناش هەکە ئاگە گوٙیژە نیا و تەنیا حەمەسەعید چەمەڕاش کەروٙنە و ئەشوٙم دەسبەسەریچ بوٙ، وەلێم کیٛ داڵدەو خانێوە وەنەقومیای مڎوٙ ؟
بڕیارشدا ڕووە کەروٙ تەکیەو تاڵەبانی، ئەگەر پیٛسەو خانێوەیچ داڵدەش نەڎا خوٙ پیٛسەو دەرویٛشێوە ڕاش کەراوە، وەلێم خەڵک پیٛسەو خانو دزڵییٛ لوێ پیٛوایشۆ و نەک تەکیە و خانەقانە بەڵکو گرد یانێوەنە و دلیٛ دڵو گرد بنیاڎمێوە بەویژدانینە ڕاو خانو دزڵییٛ بوٙوە… دکتور تاڵەبانی دریٛژە مڎوٙ بە ویرەوەریەکەیش و پی تەشکە باسو هەیئەتیش و کەسایەتی خانو دزڵییٛ کەروٙ : مەحمود خان پیێوە باڵابەرزی چوارشانەی ڕومەت پانی سوور و چەرمە بیٛ، وەلێم چاوەختەنە مەینەتو زیندانو ئیچ قەڵێ و هەشت ساڵا زیندان و کەرکوکی و بیٛکەسیی و کەمدەسیی کوچێ بیچمش فاڕابیٛ، سمیٛڵە زلە سیاوەکیٛش بوٙزیٛ بییٛبیٛنیٛ و قورسی بارو ژیوایچ کوچێ مازیش چەمنابیٛوە، خان پیێوە کەمدو و مەنڎ و ساحیب ویقار بیٛ، ئاهە دریٛژەکاش دلیٛ دووکەڵو قلیانەکەیشەنە گومیٛ کەریٛ وەرو ئانەی حیچکەس نەزانوٙ بە سوزو دەرونیش.(٤)
هەرپاسە ئەحمەد خواجە یاداشتێوەشەنە ویٛنێوە کەسایەتی و هەستو مەحمود خانی و حەرەمسەرا و یاگیٛ فەرمانڕەوایەتیەکەیش ویٛنە کیٛشوٙنە و نویستەنش : دمای نیمەڕوٙی لوانیٛ پەی دلیٛ دەگاو دزڵییٛ، دزڵیە فرە نزیکە بیٛ هەوارگەکۆ هەکە منیش چەنەبیٛنیٛ
ئینە ویٛنە و یادەوەری ویناکەی مەحمود خانو دزڵییٛن، من چا بڕوێنە نەبیٛنیٛ دزڵیەنە چیٛوێوە وینو هەتا مەنەنا ویرم نەشوٙوە
-دیوەخانەکەش دووە نهوٙمبیٛ و بیٛ گەچ و هەڕە تەنیا بە تەوەنی دروس کریابیٛ.
. سەرو بانو باڵەخانەکەیۆ ئاڵێوە کوردەسانی کوٙێبیٛرە و وا شانیٛش –
– -چیٛرو ئاڵاکیٛنە بوٙڕیژەنێوە مردابیٛ و عانو نان واردەینە و وەڵیٛ بانگینە گرد وەختو ژەمێوەنە بە لولەکیٛ ئاگاداریی دیٛ بە خەڵکەکەی.
یاوانی دیوانو خانی و خان ویٛش بڕێ ئاما پیٛوایمۆ و فرەش پەنە وەش بیٛ دیاش. –
_ پیٛخامەکەو شیٛخ مەحمودیم داپەنە، دەسشۆ گیٛرتا و ماچش کەرد و ڕوەش کەردە ئەنجومەنو پیرەکاش و واتش: قیٛخا زوٙراب مەڵڵای چڕە بابێ.
_مەڵڵا ئاما پیٛخامەکەش پەی واناوە، خان واتش : سەرە… کوڕ… هوٙز و قەوم و کەس… وەڵیٛ گردینە ویٛم و فاتمەخانە ئینایمیٛ ڕاو شیٛخ مەحمودینە.
– یاوانیٛنە گردو دەگایەکا چیٛرو دەسیشەنە خان، پیێوە، قیٛخێوە، کەسێوە فامیدەو چەنەئاماش هورچنیەن و ئەنجومەنێوەش چەنە خیٛزنێنیٛ پەی ڕاوەبەردەی هەرمانەکا سنورەکەیش.
هەرچاگە یاونێشەنە بلاوە و چەکدارەکاشا ئامادیٛ کەرا بە جوٙرێوە هەکە گرد پیێوە هەورامی ئەشوٙم تفەنگێوە و سەڎ فیشەکیٛ و مانێوە گولانیٛ پەڕ توٙشیٛش پەنە بوٙنە و پاپوٙشی خاسش پانە بوٙ و ئامادە بوٙ، دلیٛ مانەکیٛنە تفە وشکیٛ و هەچکوچی و نانو دە ڕوا هورگیٛرا(٥).
وەرو ئانەی چینەی فرەتەر باسەکەما دریٛژە نەکیٛشوٙ، پەی ئاشنابیەی فرەتەری بە کەسایەتیی و کاریگەریی ڕوٙڵو مەحمود خانی و بەشداریش جە شوٙڕشو بەشەکاو تەرو کوردەسانینە و تەقەلا دبلوماسیەکاش، هەچ وەشەسیاێوە مەتڵەبش بوٙ فرەتەر بزانوٙ تاووٙ سەرێ بڎوٙ سەرچەمەکا.
…………………………………………..
(١). عومەر مەعروف بەرزنجی، مەحمود خانی دزڵی شۆڕشگێڕی ڕۆژهەڵاتی کوردستان، ل٣١-٤١ .
(٢). عبدالرزاق عبدالرحمان محمد، سەربوردێکی هەورامان و سەردانێکی تەوێڵە، ل١١١ .
(٣). هردی مهدی میکە، سیاست إیران در قبال کردها، ل٥٦٦ .
(٤). عومەر مەعروف بەرزنجی، مەحمود خانی دزڵی شۆڕشگێڕی ڕۆژهەڵاتی کوردستان، ل٣٢-٣٣ ئاڎیچ گۆڤاری ڕەنگین، ژ،٥٣ ساڵەو ١٩٩٣ هورش گیٛرتەن.
(٥). ئەحمەد خواجە، چیم دی، ل١٦٤ .
